Wat is er mis met maatschappelijke scheidslijnen?

Persbericht | 12-01-2017

De WRR heeft de afgelopen jaren meerdere publicaties uitgebracht met feiten en cijfers over maatschappelijke verschillen, zoals de bundels Hoe ongelijk is Nederland? en ‘Gescheiden werelden?’ (samen met het SCP). In de Verkenning Wat is er mis met maatschappelijke scheidslijnen? wordt ingegaan op de theoretische achtergronden bij het onderwerp.

Een ‘ojee-woord’

In het publieke debat wordt geregeld gesproken over maatschappelijke tweedelingen en scheidslijnen, en altijd in negatieve zin. Waar vrijheid en democratie ‘hoera-woorden’ zijn, zijn tweedelingen en scheidslijnen juist ‘ojee-woorden’. Het is echter onduidelijk wanneer maatschappelijke verschillen zo groot zijn dat je echt mag spreken van een scheidslijn. Vaak blijft ook impliciet waarom de betreffende scheidslijn onwenselijk zou zijn. Spreken over ‘scheidslijnen’ klinkt dreigend, zonder dat erg helder wordt wat nu precies het probleem is.

Deze Verkenning beoogt enige orde in het debat te scheppen door te expliciteren wanneer we over maatschappelijke scheidslijnen kunnen spreken en wat de mogelijke gevaren zijn van zulke scheidslijnen.

Drie dimensies

Volgens de Verkenning zijn er drie dimensies van belang voor de vraag of een onderscheid tussen maatschappelijke groepen als scheidslijn moet worden gezien, namelijk de mate waarin:

• de groepen objectief verschillen, bijvoorbeeld in inkomen, gezondheid of leefomgeving;
• de leden van groepen zich daadwerkelijk identificeren met hun eigen groep;
• deze groepen als onderscheiden worden gerepresenteerd in politiek en media.

Hoe hoger de ‘score’  op elk van deze dimensies, hoe meer reden er is om te spreken van een scheidslijn. Gemeten naar deze dimensies, was er tijdens de hoogtijdagen van de verzuiling sprake van diepe maatschappelijke scheidslijnen. Het huidige onderscheid tussen lager en hoger opgeleiden scoort vooralsnog echter minder hoog op de tweede en de derde dimensie.

Door te spreken over een maatschappelijke scheidslijn doet iemand bovendien een agendavoorstel. Enerzijds is het zaak te benoemen wat er in de samenleving aan de hand is, anderzijds is er het risico van een zelfvervullende profetie. Als voortdurend wordt gesteld dat er een maatschappelijke scheidslijn bestaat tussen groep x en y, is de kans dat politiek en samenleving ook gaan denken, voelen en handelen volgens dat schema, waardoor de scheidslijn (nog meer) realiteit wordt. 

Risico's en aandachtspunten

Het agenderen van een scheidslijn roept de vraag op waarom er hier sprake is van een onwenselijke maatschappelijke situatie die aandacht verdient. In de Verkenning wordt ingegaan op een zestal zorgen die kunnen schuilgaan achter de vrees voor scheidslijnen. Scheidslijnen kunnen een teken zijn van ongelijkheid, mensen belemmeren in hun vrijheid, de cohesie van de samenleving onder druk zetten, leiden tot wantrouwen en conflict, tot ontbreken van groepen in de politiek, en tot onoverbrugbare meningsverschillen over de feiten. In de Verkenning wordt elk van deze zorgen onderzocht.

Hoe kan Nederland voorkomen dat maatschappelijke verschillen uitgroeien tot onwenselijke scheidslijnen? Deze studie doet daarvoor geen specifieke aanbevelingen, maar geeft op basis van de literatuur negen algemene aandachtspunten, die tezamen een globale agenda of toetsingskader zouden kunnen vormen om scheidslijnen tegen te gaan.

Noot voor de redactie

De Verkenning Wat is er mis met maatschappelijke scheidslijnen?  is geschreven door dr. Will Tiemeijer, onderzoeker bij de WRR, en maakt onderdeel uit van het project Maatschappelijke Scheidslijnen, waaraan ook prof.dr. Mark Bovens en drs. Anne-Greet Keizer deelnemen. De publicatie is beschikbaar via www.wrr.nl en te bestellen via info(at)wrr.nl.

De serie ‘Verkenningen’ omvat studies die in het kader van de werkzaamheden van de WRR tot stand zijn gekomen en naar zijn oordeel van zodanige kwaliteit en betekenis zijn dat publicatie gewenst is. De verantwoordelijkheid voor de inhoud en de ingenomen standpunten berust bij de auteurs.

Inlichtingen over de publicatie bij:
Mirjan van Leijenhorst, WRR (06-26298379 of leijenhorst(at)wrr.nl) 

Over de WRR

De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid is een onafhankelijk adviesorgaan, dat de regering en het parlement gevraagd en ongevraagd advies geeft over onderwerpen vanuit een langetermijnperspectief. Deze onderwerpen zijn sector overstijgend en hebben betrekking op maatschappelijke vraagstukken waarmee de samenleving in de toekomst te maken krijgt of kan krijgen. Meer informatie over de WRR is te vinden op: www.wrr.nl.