Verslag WRR-Lecture 2017: Open Society, Its Old Enemies And Its New Friends

Verslag | 23-11-2017

Ignatieff

Twee keer haalt de Keynote speaker [link naar volledige tekst volgt] de gevleugelde woorden van Alexander Herzen aan. Geschiedenis heeft geen libretto. Voor Michael Ignatieff heeft dat zeer te maken met de open samenleving. “Open Society ís onzekerheid”, zegt hij. “In een open samenleving weten we: we leven met onzekerheid en we zijn niet bang.” 

De vraag is of we dat aankunnen. De wereld is veranderd sinds Karl Poppers boek Open Society verscheen. Populisten wakkeren angst aan, feiten zijn mistig geworden. “We leven in een post thruth society”, zegt Ignatieff. “Poppers misschien wel belangrijkste punt, dat van de falsificatie, de kennisleer waarin kritiek essentieel is, staat onder druk. De autoriteit van de wetenschap wordt bedreigd. Kapitalisme is hyperkapitalisme geworden, met veel sociale ongelijkheid. Cyberspace is erbij gekomen. “Hoe managen we cyberspace en internet? De digitale revolutie heeft iets met de democratie gedaan. We zijn gevangenen geworden van de filter bubbles. Met de anonieme reacties op de sociale media is een monster losgelaten. Als politicus (Ignatieff zat vijf jaar in de politiek in zijn vaderland Canada, red.) kreeg ik face to face nooit één onvertogen woord te horen, maar op het internet ging het los.” Ook de politiek zelf is veranderd. “Tegenstanders zijn vijanden geworden. Het geniale van de democratie is dat je om kunt gaan met verlies. Er zijn altijd nieuwe verkiezingen. Maar dat gevoel dat democratie hoopvol is verdwijnt. De politiek van de VS van nu bijvoorbeeld, is diep destructief.” En dan is er ook nog de vluchtelingencrisis. “Kan de Open Society bestaan met gesloten grenzen?” Maar alle grenzen wagenwijd openzetten kan volgens Ignatieff ook niet. 

De Open Society die Popper voor ogen had, bestaat niet meer. De overzichtelijkheid van de oude wereld is weg. Gesloten systemen – zoals vroeger het communisme – zijn onderdeel geworden van de kapitalisme. Ze zijn ook zo gesloten niet meer. Nieuw is dat je eruit kunt. Ze staan een exit toe. Misschien houden wij die gesloten systemen nu wel in stand. “Denk daar eens één minuutje over na”, zegt Ignatieff. China bijvoorbeeld is standvastiger en stabieler dan in de jaren net na de oorlog. Dat is het dilemma. Gaan we de rust verstoren? Wat gebeurt er als we ze terug proberen te halen naar de Open Society? Jagen we ze dan niet verder de gesloten gordijnen in? 

“We’re in a tough time, folks”, concludeert hij met een lachje, refererend aan Trump. “Om tot optimisme te komen moeten we de bedreigingen in het gezicht zien. We hebben sterke staten nodig die de grenzen controleren, en cyber space controleren. En sterke instituten hebben. De media, de rechtstaat, de wetenschap. En we hebben ook sterke burgers nodig.”  

Experts

Veel vraagtekens, een tikje somberheid, en heel misschien een sprankje hoop. Deze middag is Ignatieff niet de enige voor wie de Open Society een bedreigde diersoort is. In een column gaat Haroon Sheikh [link naar volledige tekst volgt] in op het gevaar van de technologie en cyber space. “Overal hangt tegenwoordig een dikke laag mist van twijfel over. Scepsis is de grootste bedreiging voor de Open Society. Het is erosie van binnenuit.” De uitdaging volgens Sheikh: de digitale variant van veiligheidsgordels maken.  

In hun statements reageren Marcia Luyten [volledige tekst], publicist en journalist, en Lilian Gonçalves - Ho Kang You [volledige tekst], jurist en mensenrechtenactivist, en Corien Prins (die de afwezige dr. V. Subramaniam, rector magnificus van de Vrije Universiteit vervangt en in het panel plaatsneemt als wetenschapper) op Ignatieffs verhaal, en gaan ze in op de situatie in Nederland. Gonçalves - Ho Kang You kiest voor de Zwartepietenkwestie en grondrechten. De snelwegblokkade bij Dokkum die anti-Piet demonstranten verhinderde te demonstreren, en de reactie van de burgemeester hierop, die het ineens te onveilig vond voor een demonstratie. Gebrek aan kennis van de Grondwet en fundamentele mensenrechten, aldus Gonçalves. “De onpartijdigheid was weg, in naam van de openbare orde.” 

Marcia Luyten laat zien dat het controleren van de macht door de media in een tijd van nepnieuws en informatieluchtbellen er ook niet makkelijker op is geworden. Het respect voor de onafhankelijk pers daalt. Het nieuws is commercieel geworden. Concensus over feiten is lastig. Online agressie heftig. En omdat er zoveel fragmentatie is, dreigt preken voor eigen parochie. Ze stelt vast dat de staat een rol heeft in het managen van cyber space. En nee, dat is geen censuur. “Het is de 21^ste eeuwse oorlog. We moeten ons weten te verdedigen. Kunnen we het nieuws wel aan de markt overlaten? Of is het een publiek goed? Moet de overheid niet tenminste investeren in de journalistiek?” Corien Prins [volledige tekst] tot slot pleit voor meer verbinding tussen de wetenschap en de maatschappij. Bijvoorbeeld door naar de Plattelandsvrouwen in Goirle te gaan, zoals ze zelf ooit deed, voor een lezing over privacy.

Panel

In het eropvolgende panelgesprek vraagt moderator Lydia Vlagsma Ignatieff  te reageren op de Word Cloud waarmee de middag begonnen is. Corien Prins (toen met de pet van WRR directeur op) vroeg iedereen op zijn telefoon het woord in te typen dat opkomt bij Open Society. De ongeveer 200 aanwezigen kozen massaal voor Freedom en Democracy. “U was altijd een optimist”, zegt Vlagsma. “Het publiek is ook optimistisch.” 

“Nou ja, optimist…”, zegt Ignatieff, “U hebt mij net gehoord. In de 21^ste eeuw weet je het gewoon niet meer. Zoals Herzen zei: de geschiedenis heeft geen libretto. En die van de 21^ste eeuw al helemaal niet. Maar misschien zijn er wat hoopvolle tekens. Feiten bijvoorbeeld, zijn hardnekkig. Er is veel mist, maar sommige dingen zijn waar, of zullen toch blijken waar te zijn. Ik denk dat Trump voor zijn gelieg afgestraft zal worden. En over de digitale wereld: die betekent ook dat we tegenwoordig allemaal met de Bibliotheek van Alexandrië in onze broekzak rondlopen.”  

Slot

Het slotwoord is voor Ernst Hirsch Ballin [link naar volledige tekst volgt]. Hij staat stil bij mensenrechten, de groeiende intolerantie, en de kloof tussen politiek en volk. En pleit dan voor geduld. Ook dat is wat de Open Society nodig heeft. Het geduld om verschillende meningen op te halen, het geduld om te luisteren, en het geduld om een 360 graden benadering op problemen los te laten. Het laatste is ook een boodschap voor de politiek. “Ik wijs u graag op Aristoteles, de Michael Ignatieff van zijn tijd. Hij schreef over waarden in de politiek. Waaronder dat leiders en burgers dezelfde opvattingen moeten hebben. Dat vindt de WRR nou ook.” 

Dan is het tijd en vraagt Corien Prins het publiek nog één keer een woord de cloud in te sturen. Het wordt: Compassie.