#7 Samenleven in verscheidenheid

Transcriptie podcast Samenleven in verscheidenheid

Voorbijganger 1
Wat vind ik leuk aan de wijk? De samenstelling van de bevolking die hier zit. Ik heb niet zoveel problemen met de mensen zelf. Alleen de taal. Sommigen versta je niet natuurlijk. Dit is meer echt een wijk voor Oostblokkers.

Interviewer
Do you like living in this neighborhood?

Voorbijganger 2
Yes, obviously, yes. Because it's my neighborhood. Good atmosphere, good people. I am from India, Hyderabad.

Voorbijganger 3
Ben zelf van Turkse afkomst. Mijn bovenbuurman is Nederlands en de andere twee zijn Pools. Altijd groeten en een babbeltje houwen.

Voorbijganger 4
U bent mijn broer en ik ben je zus en zo is het met alle mensen.

Voorbijganger 5
Het is hartstikke gezellig hier. Ik heb een Somaliaan als vriend, dit is een Turk. Alles multicultureel. Alles is hier leuk, alles is hier gezellig. Weet je: we bloeden allemaal rood.

Voice over
We bloeden allemaal rood, zegt deze man met Surinaamse roots, maar desondanks zijn we niet allemaal hetzelfde. Nederlanders niet. En ook niet alle nieuwe inwoners van Nederland, waarvan een toenemend deel tijdelijke inwoners van Nederland blijkt te zijn. Anno 2020 is Nederland een migratiesamenleving. Er komen jaarlijks 200.000 nieuwe mensen het land binnen en anders dan vroeger komen ze uit heel de wereld. De klassieke instroom uit landen als Turkije, Marokko, Suriname en de Antillen is voor een groot deel opgedroogd.

Voice over
Maar dat Nederland een migratiesamenleving is en dat het land dat voorlopig nog wel zal blijven, is nog niet bij iedereen doorgedrongen. In het beleidsrapport 'Samenleven in verscheidenheid' zet de WRR, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, uiteen welke consequenties dat heeft voor de Nederlandse samenleving en welke mouw we daar aan kunnen passen. Want het samenleven gaat vaak goed, maar niet altijd. Hoe zorgen we ervoor dat verscheidenheid niet leidt tot verdeeldheid?

Godfried Engbersen
Het probleem, de aanleiding voor het rapport is geweest dat patronen van internationale immigratie sterk van karakter zijn veranderd en dat de beleidsconsequenties daarvan nog onvoldoende zijn doordacht. Het beleid van vandaag is nog sterk geworteld in de wereld van gisteren.

Voice over
Je hoort de stem van Godfried Engbersen, die als raadslid van de WRR verantwoordelijk is voor genoemd rapport. Er zijn volgens hem vier belangrijke trends gaande.

Godfried Engbersen
1. Een hoog niveau van internationale migratie. Sinds 2010 kwamen er meer dan 150.000 migranten jaarlijks naar Nederland en sinds 2015 meer dan 200.000. 2.  We laten zien een grotere verscheidenheid te hebben. Daar hebben we al eerder aandacht voor gevraagd, dat migranten niet langer uit een beperkt aantal landen komen, maar uit een veelheid van landen uit de hele wereld.

Godfried Engbersen
3. En dat is eigenlijk een nieuw aspect waar we de aandacht op vestigen, is wat we noemen 'vlottendheid'. Dat wil zeggen dat veel migranten een kort verblijf hebben in Nederland en we laten zien dat ongeveer gemiddeld 50 procent na vijf jaar weer vertrekt.

Godfried Engbersen
En tenslotte laten we zien dat die internationale immigratie verschillend neerslaat in Nederland; verschillende gezichten heeft. Dat heeft gevolgen voor het samenleven, dat heeft gevolgen voor de sociale samenhang in Nederland en we vinden dat beleid de gevolgen daarvan zou moeten accommoderen.

Voice over
Engbersen zegt dat samenleven ingewikkelder is geworden en dat de sociale samenhang afneemt.

Godfried Engbersen
We illustreren dat met name op het niveau van buurten; dat we laten zien hoe verscheidener een buurt is, hoe minder mensen zich thuis voelen en dat dat niet alleen plaatsvindt in de klassieke kwetsbare buurten, maar ook in de rijkere buurten. En dat ook mensen met een migratieachtergrond dat ervaren.

Voice over
Die kwestie speelt bijvoorbeeld bij scholen en verenigingen.

Godfried Engbersen
Die hebben te maken met leerlingen die uit alle hoeken en gaten van de wereld komen. Sommige scholen hebben ook te maken met leerlingen die er maar eventjes zijn. We laten zien dat verenigingen ermee te maken, met een grotere verscheidenheid. Het is ingewikkelder om een vereniging overeind te houden. Nou en dat is een nieuwe agenda eigenlijk.

Voice over
En ook bijvoorbeeld gezondheidscentra hebben te maken met meer talen en meer culturen. Nederland heeft al langer te maken met immigranten, maar het huidige beleid volstaat niet om al die nieuwe inwoners in de samenleving in te passen. De WRR formuleert drie uitgangspunten voor die nieuwe agenda.

Godfried Engbersen
Van meer ad hoc naar structureel beleid met aandacht voor het samenleven. Want daar is onvoldoende voor ontwikkeld. Dat is een nieuw vraagstuk. En dat is ook niet alleen een Nederlands vraagstuk maar een vraagstuk dat in heel West-Europa speelt. En ten derde geen one fits all beleid als je constateert hoe groot de verschillen tussen gemeenten zijn.

Voice over
Om de verscheidenheid van de immigratie in Nederland weer te geven, heeft de WRR acht typen gemeenten geformuleerd waarmee bij het ontwikkelen van beleid rekening kan worden gehouden, zoals een tuinbouwgemeente.

Roel Jennissen
Een tuinbouwgemeente is een gemeente die tot voor kort eigenlijk tot de jaren negentig nog vrij homogeen was van bevolkingssamenstelling, maar die de laatste jaren een grote invloed van de arbeidsmigranten uit Midden en Oost-Europa te verwerken heeft gekregen.

Voice over
En dit is Roel Jennissen, die als staflid van de WRR een leidende rol heeft gespeeld bij het tot stand komen van het beleidsrapport 'Samenleven in verscheidenheid'. Waarin onderscheidt een tuinbouwgemeente zich?

Roel Jennissen
Die mensen die daar komen blijven ook vaak vrij kort, er is een hoge doorstroming in die gemeenten. Voorbeelden daarvan zijn het Westland, misschien wel het meest sprekende voorbeeld. Maar ook in Oost-Brabant, Noord-Limburg, de Peelregio kan je die wel vinden, die tuinbouwgemeenten die wij zo hebben aangeduid.

Voice over
En dan zijn er nog de meerderheid-minderheidsteden...

Roel Jennissen
Waar de helft van de mensen een niet-Nederlandse achtergrond heeft. Het zijn de grote drie: gemeenten Amsterdam, Rotterdam, Den Haag.

Voice over
Dan heb je voorsteden, zoals Diemen, Rijswijk, Capelle aan den IJssel.

Roel Jennissen
Die hebben ook al een hoog deel mensen met een migratie-achtergrond, maar niet zo hoog als in die steden zelf. En ze hebben nog meer de klassieke groepen, terwijl in die steden een moderne instroom is van mensen uit Angelsaksische landen en allerlei moderne migranten.

Voice over
De grootstedelijke provinciesteden hebben dikwijls een vergelijkbaar patroon als de drie grote Hollandse steden.

Roel Jennissen
Vaak worden die provinciesteden ook gekenmerkt door een bepaalde groep, bijvoorbeeld in Utrecht de Marokkaanse gemeenschap, in Arnhem de Turkse gemeenschap, in Tilburg de Somalische gemeenschap.

Voice over
En er zijn middelgrote gemeenten met zo'n specifieke grote minderheidsgroep, zoals Gouda met Marokkanen, Leerdam en Almelo met Turken en Den Helder en Delfzijl kennen relatief veel Antillianen.

Roel Jennissen
We hebben nog de expatgemeenten. Een voorbeeld daarvan is Wassenaar of Amstelveen, die hebben een grote Angelsaksische gemeenschap, maar vaak ook een grote gemeenschap uit Oost-Azië, India of China bijvoorbeeld Japan, in Amstelveen.

Voice over
En verder zijn er grensgemeenten: die spreken voor zich. En dan zijn er homogene gemeenten, waar in de loop der tijd niet veel is veranderd.

Roel Jennissen
Dat zijn bijvoorbeeld Urk, Staphorst, de gemeenten in het noorden en oosten van het land die nog vrij homogeen zijn, waar echt minder dan vijf procent van de mensen een migratieachtergrond heeft.

Voice over
En de rest van Nederland is gevuld met gemiddelde gemeenten, waarbij genoteerd moet worden dat een gemiddelde altijd is opgebouwd uit meer dan één kenmerk. En dat geldt ook bij de getypeerde gemeenten. Bij het opstellen van de typeringen heeft de WRR samengewerkt met de VNG, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten. Die heeft de kaart van Nederland opnieuw ingedeeld naar soorten gemeenten.

Roel Jennissen
En de VNG heeft bijvoorbeeld ook al bijeenkomsten gehad waar de gemeenten konden inzien wat voor soort gemeente ze waren. En zo kunnen ze van mekaar leren. De gemeente westland kan contact leggen bijvoorbeeld met de gemeente Horst aan de Maas, over hoe om te gaan met de arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa.

Voice over
De nadruk op gemeenten komt niet helemaal uit de lucht vallen, want de spil van het nieuwe verscheidenheidsbeleid ligt volgens de WRR op dit overheidsniveau.

Godfried Engbersen
Wij zeggen er is een belangrijke rol weggelegd voor de gemeenten.

Voice over
De rijksoverheid moet in de ogen van de WRR de gemeenten financieel, juridisch en inhoudelijk in staat stellen het nieuwe verscheidenheidsbeleid op te stellen en uit te voeren.

Godfried Engbersen
Wij onderkennen dat de gemeenten de afgelopen jaren heel veel op hun dak hebben gekregen door alle decentralisaties. We onderkennen ook dat een aantal dingen waarvan wij zeggen die zijn belangrijk, bijvoorbeeld betere inburgering of een goede sociale fysieke infrastructuur, dat juist daar de afgelopen jaren structureel op is bezuinigd. Van bibliotheken tot buurtcentra en ook op de inburgering.

Voice over
En door bezuinigingen is expertise verdwenen die nu weer zou moeten worden opgebouwd. De WRR komt met voorstellen rond vier thema's.

Godfried Engbersen
 1. Is het creëren van ontvangstvoorzieningen voor iedereen. Nu heb je vaak in gemeenten een hele dure expatvoorziening, Ziet er heel luxe uit, denk maar aan die in het stadhuis van Den Haag. Wij zeggen je moet een soort ontvangstvoorziening hebben waar iedereen terecht kan: de Pool, de Bulgaar, de Roemeen, de kennismigrant, de student, de gezinsmigrant, iedereen. En dat je die mensen helpt om wegwijs te worden in de Nederlandse samenleving. En ze helpt als het ware in te passen in de Nederlandse samenleving. Gemeenten krijgen weer een belangrijke rol als het gaat om de inburgering. Dat gemeenten moeten nadenken om inburgeringsvoorzieningen te ontwikkelen. Wij doen het voorstel, niet alleen voor de inburgeringsplichtigen, maar ook voor andere typen.

Voice over
Een ander thema is: zorg dat mensen met elkaar in contact komen, dat ze elkaar leren kennen.

Godfried Engbersen
De gemeente speelt een sleutelrol als het gaat om de sociale en fysieke infrastructuur. Allerlei voorzieningen die het samenleven tussen mensen kunnen faciliteren. Dat is de gebouwde omgeving. Dat zijn de parken, de pleinen, de verenigingen, dat zijn de scholen, dat zijn de buurtcentra. Dat zijn bibliotheken. En als het gaat om gemeenten dat de instellingen ook weten om te gaan met die verschillende vormen van verscheidenheid. Dan praat je over hoe gaan scholen om met het feit dat ze te maken hebben met leerlingen uit alle hoeken en gaten van de wereld in bepaalde gemeenten?

Voice over
Voor het opstellen van het adviesrapport hebben medewerkers van de WRR hun oor te luister gelegd bij tal van overheden en organisaties. Wat zijn de problemen? Wat gaat er goed en waar kunnen we van leren? Luister naar een van die gesprekspartners. Manuel Veira is directeur van een basisschool in Den Haag.

Manuel Veira
Ik ben Manuel Veira. Ik zit hier in mijn hoedanigheid als directeur van de Regenboog, binnenstadsschool in Laakkwartier, Den Haag.

Voice over
Wat voor kinderen zitten daar op school?

Manuel Veira
Vooral kinderen die een kansenachterstand hebben. Kinderen die bijna allemaal anders cultureel geaard zijn. Kinderen die allemaal heel graag naar school komen.

Voice over
En dat zijn kinderen die hard moeten werken om vooruit te komen omdat ze thuis niet zoveel meekrijgen. De school is zoals gezegd rijk geschakeerd.

Manuel Veira
We hebben geen dominante cultuur.

Voice over
En dat is een zegen, zegt Manuel Veira. Want je hoeft je niet te richten op een meerderheid.

Manuel Veira
Wil je kinderen verder helpen, dan zal je naar het kind moeten kijken dat je voor je hebt. Punt. En of dat kind nu komt uit Ghana, uit Eritrea of dat kind komt uit Polen of uit Bulgarije. Dat maakt niet zo heel erg veel uit. Je moet gaan kijken naar wat de behoeften zijn van dat kind. Daar is het hele systeem op gebaseerd. Etniciteit is ook niet relevant. Op een moment dat we het hebben hier, over hoe gaan we met mekaar om? En hoe creëren we hier een gemeenschap, hier op school?

Andere organisaties denken wel in etniciteiten.

Manuel Veira
Dan komt er een leesproject of een taalproject voor specifiek Poolse ouders of Poolse moeders. Ja, waarom alleen voor Poolse moeders? En dan worden wij benaderd of wij daaraan mee willen doen of dat wij dat willen uitzetten. Ja, dat ga ik niet doen. We doen het samen of doen het niet.

Voice over
Bijzonder is namelijk dat De Regenboog ook initiatieven neemt om de ouders van de kinderen vooruit te helpen, zoals met taal- en sollicitatiecursussen. De basisschool als centrum van integratie. Niettemin wil Manuel Veira een nuancering maken in het streven naar een gemeenschappelijke cultuur.

Manuel Veira
Je moet natuurlijk wel mensen en kinderen erkennen in wie zij zijn als mens, als persoon en daar hoort ook bij hun etniciteit. Als iemand, een slecht verstaander, met mijn verhaal aan de slag gaat, zou die dat ook kunnen doen op een manier waarop de etniciteit van iemand ontkend wordt. En dat mag je nooit doen. Maciek hier is een trotse Pool. Ja, en dat mag die zijn. En daar mag ie ook wel in erkend worden. We zijn divers en dat wij divers zijn, daar zijn we trots op. Maar wij zijn wel allemaal Regenboog.

Voice over
Stel dat iemand op straat op je afkomt lopen. Hoe belangrijk is het dan dat je het gedrag van die persoon kan voorspellen, begrijpen en misschien zelfs wel herkennen. Dat soort elementen scharen we onder het begrip 'publieke familiariteit'. Het bepaalt mede of je je ergens op je gemak voelt of nog beter: of je je er thuisvoelt.

Godfried Engbersen
Kan je daar beleid opvoeren? Dan zeggen wij ja.

Voice over
Om zeg maar te oefenen in familiariteit heb je de eerder genoemde fysieke en culturele voorzieningen nodig.

Godfried Engbersen
Hetzelfde principe heb je op scholen. Je moet scholen zo'n klimaat creëren dat groepen bekend met elkaar zijn, bekend met elkaar raken en dat groepen zich erkend en gezien voelen. Dat zorgt ervoor dat mensen zich thuis voelen op een school en het leidt ook tot betere schoolprestaties.

Voice over
Verder met het derde thema: werk.

Godfried Engbersen
Een migratiesamenleving zou een slechte migratiesamenleving zijn als de migranten die er komen niet in staat zijn voor zichzelf te zorgen. In de eerste plaats: Nederlands leren. In de tweede plaats: zorg dat mensen hun school afmaken, dat ze een startkwalificatie hebben. Dan hebben we het over actief arbeidsmarktbeleid voor mensen die grote afstand tot de arbeidsmarkt hebben. Dan gaat het ook om het bestrijden van arbeidsmarktdiscriminatie. Daar besteden we ook veel aandacht aan. Dus een reeks van maatregelen om ervoor te zorgen dat men ook een voet kan zetten op de arbeidsmarkt. En daarnaast is er ook een groep die heel erg veel werkt, die een grote mate van arbeidsparticipatie heeft. Dat zijn bijvoorbeeld mensen uit Midden- en Oost-Europa, maar die zitten op die flexibele arbeidsmarkt. Is er niet het risico, en dat hebben we in het verleden ook gezien, dat als gevolg van economische structuurverandering of recessies, dat die massaal werkloos worden en dan afhankelijk raken van sociale zekerheid.

Voice over
In dat kader houdt de WRR ook de wenselijkheid van tijdelijk werk tegen het licht, mede naar aanleiding van een eerder WRR-rapport 'Het betere werk' over de kwaliteit van arbeid.

Roel Jennissen
Het beperken van tijdelijke arbeid is natuurlijk een heel heikel vraagstuk, wat veel meer facetten raakt. Maar daar kun je je inderdaad afvragen of er in Nederland nog plek is voor bepaalde bedrijven die bijna volledig op migrantenarbeid drijven. Of het bijvoorbeeld niet beter is dat dat soort bedrijven misschien richting de arbeid verhuist in plaats dat de arbeid richting het kapitaal verhuist.

Voice over
De beschikbaarheid van werk kan ook op een andere manier een sturingsinstrument zijn voor het vormgeven van de migratiesamenleving.

Godfried Engbersen
Wat wij voorstellen in dit rapport is ook aandacht voor de samenhang tussen migratiebeleid en vraagstukken van arbeidsdeelname en sociale samenhang. Laat ik een voorbeeld geven dat heeft te maken met arbeidsmigratie. We voorspellen dat in de toekomst nog steeds arbeidsmigranten nodig zijn. Die kan je niet meer binnen Europa halen vanwege de vergrijzing, maar die zullen van buiten Europa komen. Dat zijn laagopgeleiden, middelbaar en hoogopgeleiden. Mensen die hier komen voor laaggeschoolde arbeid, daarvoor moeten straks werkvergunningen worden afgegeven. De Nederlandse overheid moet daar over oordelen. Wij vinden dat ook rekening moet worden gehouden met lokale sociale lasten. Als in de gemeente heel veel arbeidsmigranten komen en dat leidt tot problemen rond huisvesting, rond onderwijs, rond inburgering. Als de sociale kosten zo hoog zijn dat het gevolgen heeft voor de kwaliteit van samenleven, dan vinden wij dat die werkvergunningen niet moeten worden afgegeven.

Voice over
Een samenleving als de Nederlandse kent vele buffers. Allereerst hebben de burgers zelf een zekere flexibiliteit en ook het bedrijfsleven en semi-publieke instanties passen zich aan aan een nieuwe realiteit. Luister naar een andere gesprekspartner van de WRR in de Haagse wijk Transvaal, een van de meest gevarieerde buurten van Nederland.

Hwie Liong Liem
Mijn naam is Hwie Liong Liem. Ik ben apotheker.

Voice over
Vijftien jaar geleden begon Hwie Liong Liem een apotheek in de Transvaalbuurt. In de loop der jaren is de apotheek uitgegroeid tot een gezondheidscentrum met tal van disciplines.

Hwie Liong Liem
Diverse huisartsen, fysiotherapie, verloskundige, diëtist.

Voice over
Met welk oogmerk heeft Hwie Liong Liem zijn instelling opgebouwd?

Hwie Liong Liem
Met name gericht voor de interculturele mensen, oftewel de allochtonen.

Voice over
Tegen wat voor problemen liep hij aan?

Hwie Liong Liem
Je begint eerst met de taal. Want heel veel mensen waarvan je denkt nou, dit moet toch wel een redelijk opgeleide allochtoon zijn, maar die kunnen dan toch geen Nederlands of Engels spreken. Dus dan moet je toch in hun eigen taal zien te communiceren. Met name voor ons is dat heel belangrijk, want je moet gewoon de medicatie die je levert op de juiste manier van informatie voorzien. Anders schiet je je doel voorbij. Of ze zijn niet therapietrouw en dat soort dingen, het is helemaal ernstig.

Voice over
Hoe zorg je er dan toch voor dat de mensen weer beter worden?

Hwie Liong Liem
Om dat te bewerkstelligen heb ik ervoor gezorgd dat ik heel veel, euh, daar sorteer ik dus ook op, euh, eigenlijk mag ik dat niet zeggen, op mensen, assistentes die ook de andere talen beheersen. Ik heb bijvoorbeeld hier ook een hele grote populatie Poolse patiënten, dus ik heb hier als een van de weinigen een echte Poolse apothekersassistente die goed Nederlands kan praten.

Voice over
Maar het Pools is niet de enige taal die de artsen en de assistenten machtig zijn.

Hwie Liong Liem
Voor de rest spreken we hier met elkaar meer dan veertien talen.

Voice over
Leidt dat niet tot een Babylonische spraakverwarring?

Hwie Liong Liem
De basistaal is Nederlands. Ze moeten in Nederland hun diploma hebben gehaald voor apothekersassistente of apotheker. En als ze dat niet hebben gedaan, dan mogen ze niet eens werken hier. Zo simpel is dat. 

Voice over
Maar je kunt niet alles opschrijven. Je moet ook..

Interviewer
...gewoon persoonlijk een stukje uitleg geven. Als je dat op papier zet dan euh ja, dan lezen ze niet of dat begrijpen ze niet. Of ze zijn analfabeet. Dat kan ook nog hier.

Voice over
Niet alleen de cliënten zijn blij met hoe het toegaat in het gezondheidscentrum. Ook de zorgverzekeraar kijkt tevreden toe.

Hwie Liong Liem
Het is ook prettig voor hun patiënten, voor hun cliënten. One stop shopping.

Voice over
En ook Hwie Liong Liem is blij met de situatie.

Voor mij heeft het als bedrijf een groot voordeel. Je bindt je klanten natuurlijk, want ze kunnen met hun taal niet ergens anders terecht. Het is alleen maar een win-winsituatie in zo'n situatie.

Voice over
Welke verantwoordelijkheden hebben mensen die zich in Nederland willen vestigen?

Godfried Engbersen
Toch de verantwoordelijkheid om ernaar te streven voor jezelf te zorgen. Dit is arbeidsdeelname en met name ook participatie op de arbeidsmarkt en de tweede plaats: als je in Nederland verblijft, de Nederlandse taal. We hebben ook de wat we noemen de  spelregels van het samenleven. Degene die hier komt heeft zich daaraan te houden. Maar belangrijk is met name wat wij zeggen: de verantwoordelijkheid voor een migrant is toch deel te nemen in onze samenleving. Ook het respect te hebben voor de tradities in Nederland. We hebben in Nederland ooit een laissez-fairbeleid gehad. Dat wil zeggen geen beleid, dus je kunt natuurlijk ook kunnen zeggen: dit is niet iets voor de overheid. Dit is iets wat vanzelf moet gebeuren vanuit de mensen. Toch zeggen wij als je daar geen beleid op ontwikkelt, zal je toch spanningen zien in die samenleving. Fricties, dat mensen zich niet thuisvoelen, dat mensen zich onveilig voelen. Dat blijkt uit onze analyse en er zijn aanwijzingen dat je toch wel wat kan doen.

Voice over
De bedoeling is dat overheden, organisaties en de migrant zelf zich inspannen om de nieuwe verscheidenheid te laten werken. Wat kan de doorsneeburger doen?

Godfried Engbersen
Een concreet voorbeeld wat we uitwerken in dat rapport is het idee van 'Mensen maken de stad'. Dat is een programma in Rotterdam dat gaat over hoe mensen die dan op een gegeven moment zelf ervoor zorgen dat de leefbaarheid in hun buurt en straat groot is. En het gaat over de publieke ruimte, de tuintjes, de groenvoorziening. Dat is een initiatief van burgers zelf. En dan zie je dat burgers, mensen met een Nederlandse achtergrond en met een migratieachtergrond samenwerken. Ons idee is ook dat als je een infrastructuur hebt, je kan ervoor zorgen dat mensen mekaar makkelijker ontmoeten en makkelijker initiatieven nemen. Dus wat is nou de verantwoordelijkheid? Ja, dat is toch een soort burgerschap. Dat je zou willen dat mensen zich kunnen verplaatsen in de positie van anderen.

Roel Jennissen
Dat maakt dan ook niet uit of het eigenlijk migranten zijn. We willen het eigenlijk naar een hoger platform tillen. Ze hebben niet zozeer een verantwoordelijkheid om de migratiesamenleving beter te laten verlopen, maar gewoon de samenleving in z'n geheel. Je eigen verantwoordelijkheid om de sociale cohesie wat te verbeteren door deel te nemen aan dit soort zaken.

Voice over
En ook nog dit.

Roel Jennissen
Onze verantwoordelijkheid reflecteert op een gegeven moment in de overheden die ons vertegenwoordigen natuurlijk.

Voice over
Je hoorde Godfried Engbersen, Roel Jennissen, Manuel Veira, Hwie Liong Liem en verscheidene passanten in Transvaal in een podcast van de WRR. Wil je meer podcasts van de WRR beluisteren? Abonneer je dan op WRR Vogelvlucht of klik naar www.wrr.nl.