Vogelvlucht #2: 'Reflecties op de coronacrisis'

Voice-over
De coronacrisis legt kwetsbaarheden bloot in de Nederlandse samenleving. De overheid leek te zijn overvallen door de uitbraak van het coronavirus.Juist bij mensen die al in een kwetsbare positie zaten, zien we een opeenstapeling van risico's. Bij veel bedrijven ontbreekt het aan incasseringsvermogen om klappen op te vangen. Op internationaal niveau zien we de kwetsbaarheid van globalisering en het gebrek aan internationale samenwerking. 

Voice-over
De WRR, de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, heeft verkend op welke manier deze kwetsbaarheden kunnen worden aangepakt en hoe Nederland in de toekomst weerbaarder kan worden gemaakt. Die toekomst is erg onzeker en juist daarom is veerkracht en kernwoord niet alle risico's kunnen worden voorkomen. Maar we kunnen er wel voor zorgen dat we de problemen goed kunnen opvangen en ons snel kunnen aanpassen aan nieuwe omstandigheden. 

Catrien Bijleveld
De snelheid en het ingrijpende effect op de hele samenleving hebben bijna iedereen overvallen. 

Bart Stellinga
Gelet op de omvang van de crisis was het essentieel dat burgers beschermd zouden worden tegen deze verschrikkelijke ziekte. 

Voice-over
In de uitloop van wat mogelijk een eerste golf van besmettingen was, brengt de WRR een notitie uit met bespiegelingen over hoe de wind in Nederland de komende jaren mogelijk gaat waaien en welke koers de samenleving daarin zou kunnen varen. De titel: kwetsbaarheid en veerkracht.

Voice-over
Catrien Bijleveld, raadslid bij de WRR, en staflid Bart Stellinga zijn de opstellers van deze notitie. U hoorde hun stem al. Niettemin is vrijwel de hele WRR betrokken bij de inhoud. Een paar kanttekeningen vooraf.

Catrien Bijleveld
Enerzijds hebben we een crisis die heel snel om zich heen pakt en tijdens crisismanagement is er vooral behoefte aan concrete suggesties die op de korte termijn kunnen worden geïmplementeerd. En ten tweede is het lastig om te adviseren omdat er grote onzekerheden zijn over het verdere verloop van de crisis en over de consequenties daarvan. We kunnen op dit moment gewoonweg niet overzien wat er allemaal nog op ons af gaat komen en wat de gevolgen van de crisis zijn. De crisis is een 'moving target', zou je kunnen zeggen.

Voice-over
Daarom is deze notitie een startpunt. Een uitgebreide inleiding waar acht beleidsterreinen in zijn opgenomen die in de loop van de tijd worden uitgewerkt.

Catrien Bijleveld
De mouw die we daaraan hebben gepast is dat we als WRR hebben gekeken of er lessen te trekken zijn uit de bevindingen van eerdere WRR-publicaties en uit voortschrijdend inzicht, of specifieke beleidsuitdagingen daaruit geïdentificeerd konden worden. Beleid waarvan wij denken nou, dat zou de komende jaren tot spanningen kunnen gaan leiden en daar moet je op letten.

Voice-over
Maar dat is nog niet alles. 

Catrien Bijleveld
Wat we gaan doen is deze deze beleidsuitdagingen die we nu hebben geïndentificeerd, die gaan we de komende maanden verder verdiepen in separate reflecties op specifieke beleidsterreinen.

Voice-over
En die reflecties worden gepubliceerd in de vorm van artikelen. 

Voice-over
De afgelopen maanden waren alle ogen gericht op Den Haag, want daar kwam de meeste informatie vandaan en werden maatregelen genomen. Veel Nederlanders voelden zich daar prettig bij.

Bart Stellinga
We zien hier een zekere herwaardering van een sterk sturende overheid. En dat is de herwaardering die we eigenlijk de afgelopen tien jaar al mondjesmaat zagen opkomen. Sinds de financiële crisis van 2008 eigenlijk. Aan de andere kant roept dit natuurlijk ook vragen op over waar de grenzen van overheidsingrijpen dan moeten liggen. In veel landen is de noodtoestand uitgeroepen en trekt de overheid vergaande bevoegdheden naar zich toe. Ook in Nederland is hier natuurlijk discussie over: hoe verhoudt deze rol zich tot rechtsstatelijke principes? Deze crisis vraagt dus om een hernieuwd debat over de wenselijke rol van de overheid in de samenleving. Welke taken, bevoegdheden en grenzen hierbij horen. En dat nieuwe debat, daar willen wij graag aan bijdragen.

Voice-over
Bart Stellinga geeft een voorbeeld.

Bart Stellinga
Wij signaleren dat in de afgelopen veertig jaar de overheid, het maatschappelijk middenveld en het bedrijfsleven eigenlijk heel vaak als alternatieven zijn gezien voor elkaar. Dus wat de één doet, hoeft de ander eigenlijk niet meer te doen. Wij zeggen eigenlijk: we moeten ze niet zien als alternatieven, maar dat ze elkaar kunnen versterken, dus het idee dat publieke belangen door zowel de overheid als door de private sector wordt behartigd. Dat zal het uitgangspunt moeten blijven in de toekomst.

Voice-over
De crisis laat de kwetsbaarheid van onze arbeidsmarkt met veel flexwerkers zien. Voor veel bedrijven is dat misschien een uitkomst. Voor de flexwerkers zelf is het vaak een bittere pil.

Catrien Bijleveld
We gaan waarschijnlijk een flink hoge werkloosheid krijgen, vooral bij flexibele arbeidskrachten. De crisis roept dus vragen op over de toekomst van de arbeidsmarkt en over de sociale zekerheid.

Voice-over
De verhouding flexwerk en vast werk moet tegen het licht worden gehouden en de vraag is ook hoe vangen we op de lange termijn dergelijke klappen op? Ook ons stelsel van sociale zekerheid moet toekomstbestendig worden gemaakt. De WRR heeft recentelijk deze materie bestudeerd

Catrien Bijleveld
 Daar hebben we net een rapport over uitgebracht, of althans een rapport dat hier ook op ingaat: Het betere werk. En in dat rapport kun je ook lezen dat het uitgangspunt volgens ons van de sociale zekerheid in Nederland moet zijn, dat iedereen daaraan bijdraagt en ook iedereen kan terugvallen op reserves als zijn of haar werk wegvalt.

Voice-over
Want op het gebied van flexwerk zijn de lusten en de lasten uit balans.

Catrien Bijleveld
In het betere werk, dat rapport, daar hebben we het over zogeheten contractneutrale basisverzekeringen. En dat is eigenlijk het idee dat je moet gaan implementeren, dat sociale voorzieningen niet exclusief gekoppeld worden aan het type dienstverband dat iemand heeft. Nou en je zou kunnen zeggen dat door die coronacrisis is dat nog wel eventjes extra scherp duidelijk gemaakt wordt daar wat aan moet gebeuren.

Voice-over
En door de coronacrisis is een actief arbeidsmarktbeleid nog urgenter geworden.

Catrien Bijleveld
Je moet natuurlijk ook proberen om mensen die hun werk nu verliezen snel weer aan het werk te krijgen. Nederland doet relatief, als je het vergelijkt met Europa, daar vrij weinig aan. Vrij weinig aan actief arbeidsmarktbeleid dus. Cursussen, begeleiding, opleiding en andere steun. Daar mag echt wel wat veranderen.

Voice-over
De crisis van grote sociale verschillen, zou je kunnen zeggen. Want wat is er gebeurd?

Catrien Bijleveld
Ja, je ziet natuurlijk dat die ziekte zelf vooral ouderen raakt en mensen bij wie al sprake is van onderliggend lijden of slechtere gezondheid in een of andere vorm. Maar je ziet ook dat de gevolgen zich extra zwaar manifesteren bij mensen die in een kwetsbare maatschappelijke positie verkeren. De crisis verergert daarmee de bestaande sociaal-economische en sociaal-maatschappelijke problematiek.

Voice-over
Maar ook voor andere groepen zijn er consequenties.

Catrien Bijleveld
Je ziet ook in deze crisis dat ook nieuwe groepen in de knel komen. Ik denk dan bijvoorbeeld aan jongeren die aan het begin van hun loopbaan zitten, die door de crisis nu echt heel lastig aan werk kunnen komen. En in vitale sectoren, zoals in de zorg en onderwijs, is sprake van een heel sterke toename van werkdruk, met mogelijk ook fysieke en psychische gezondheidsklachten. Hoelang dit precies gaat duren? Dat is natuurlijk heel lastig om te voorspellen, maar je mag verwachten dat de gevolgen van deze crisis op deze vlakken nog lange tijd aanwezig zullen zijn in Nederland.

Voice-over
Leven er al ideeën over hoe we aan die problemen tegemoet kunnen komen?

Catrien Bijleveld
We denken dat het erg belangrijk is om te zorgen dat je mensen helpt om te voorkomen dat ze in een neerwaartse spiraal komen. Dat het van kwaad tot erger gaat. En hoe kun je dat doen? Er is een aantal instrumenten voor die je ervoor in kan zetten: goed monitoren, kijken wat er gebeurt, actief hulp verlenen en het ruimhartig toepassen van regels, bijvoorbeeld als je denkt aan schuldaflossing.

Voice-over
Sommige bedrijfssectoren bloeiden op tijdens de crisis, maar een groot aantal andere is hard geraakt. Wat zegt dat over hun bedrijfsvoering, ook gezien onze ervaring met eerdere crises?

Bart Stellinga
Dit roept natuurlijk wel de vraag op in hoeverre bedrijven te kwetsbaar zijn voor omvangrijke verstoringen. Het is natuurlijk ondoenlijk dat iedereen zich op dit type crisis zou kunnen voorbereiden. Maar tegelijkertijd zie je dat de snelheid waarmee productieketens worden verstoord en de financiële buffers van bedrijven slinken opvallend is. Dus eigenlijk is de vraag: hoe zorg je ervoor dat het bedrijfsleven veerkrachtiger wordt voor dit type verstoringen?

Voice-over
Waarom hebben die bedrijven niet een voorraad aangelegd in geld of in goederen?

Bart Stellinga
Bij sommige bedrijven is het inderdaad zo dat er wordt gezegd dat als je buffers aanhoudt, dat je eigenlijk inefficiënt opereert. Omdat dat geld is wat op een andere plek meer tot zijn recht zou kunnen komen en dus eigenlijk weer terug zou moeten worden gegeven aan aandeelhouders, zodat die het weer ergens anders zouden kunnen beleggen in opkomende industrieën, in nieuwe bedrijven enzovoort.

Voice-over
Daar komt nog bij dat het ook gunstig kan zijn je in de schulden te steken.

Bart Stellinga
Dit wordt ook door fiscale regelgeving gestimuleerd. Maar schulden maken ook kwetsbaar, want schulden moet je altijd aflossen. Terwijl je op bijvoorbeeld eigen vermogen kunt interen als het eventjes wat minder gaat. In ons rapport 'Geld en schuld' hebben we ook aangestipt eigenlijk dat het heel belangrijk is om fiscaal neutraal te zijn ten opzichte van eigen vermogen of schuld. Dus dat het eigenlijk fiscaal niet uit zou moeten maken hoe je je financiert. En op dit moment zien we dat schuld wordt bevoordeeld ten opzichte van eigen vermogen.

Voice-over
In plaats van het principe 'just in time' zou het principe 'just in case' kunnen worden gehanteerd. Wees voorbereid op tegenvallers. 

Bart Stellinga
Het idee van 'just In time' is dat je zo min mogelijk voorraden aanlegt, omdat de voorraden worden gezien als inefficiënt. Want dat ligt er dan maar. Maar dat betekent dus ook dat op een moment dat handelsketens worden verstoord op één punt, dat een enorme doorbreking kan hebben op andere punten. Het toont eigenlijk de beperkingen van een exclusieve focus op efficiëntie, op just in time-management. Het roept eigenlijk de vraag op in hoeverre een just in case benadering, dus 'in het geval dat er iets misgaat', hebben we dan genoeg buffers? Hebben we genoeg voorraden? Dat dat uitgangspunt eigenlijk dominanter zouden moeten worden in het bedrijfsleven.

Voice-over
En dat geldt dan zowel voor goederen als voor geld.

Catrien Bijleveld
Die hangt nu dus wel aan dat ene draadje. Dus als die dus knapt, wat dan?

Voice-over
Het zal duidelijk zijn welk draadje Catrien Bijleveld bedoelt. We zijn massaal gaan thuiswerken, beeldbellen en online shoppen. Hoe zal dat straks gaan? 

Catrien Bijleveld
Aan de ene kant zijn er natuurlijk evidente kansen. Wat als we meer gaan vergaderen? Voor een deel van de vergaderingen moet dat prima kunnen. En dan hoeft dus minder te reizen, geven we daar geen tijd aan uit. Minder CO2-uitstoot, minder files. Zou allemaal positief zijn. En misschien kunnen we werk en privé veel beter combineren. Maar goed, als dat zo gaat zijn er natuurlijk ook risico's.

Voice-over
Een klein aantal grote bedrijven maakt de dienst uit in de digitale sector.

Catrien Bijleveld
Hoe zit het dan met onze privacy? Hoe zit het met de veiligheid? En en wat je ook hoort: het is wel lekker efficiënt om veel te vergaderen met Zoom of wat voor je medium gebruikt. Maar het is ook een evidente verschraling, uitholling, hoor je mensen zeggen van hun sociale leven. Omdat mensen ook heel erg veel behoefte hebben aan die sociale contacten. Om toch even op kantoor rond te lopen en er niet te vergaderen, maar toch eens een keer een praatje te maken.

Voice-over
Dus terwijl online belangrijker wordt, worden ook offline activiteiten waardevoller. Ook in functionele zin.

Catrien Bijleveld
Du moment dat het aankomt op met z'n met z'n allen creatieve nieuwe oplossingen verzinnen, dan merk je toch wel dat mensen elkaar heel erg missen, juist die losse gesprekjes waar je een beetje tegen elkaar aan kletst. Daar moet je het toch soms wel van hebben. Want we moeten niet doorslaan in wat wij wel techno-optimisme noemen. Namelijk het idee dat je heel veel dingen met techniek kunt oplossen. Je krijgt ongewenste afhankelijkheden van grote techbedrijven en van andere landen. Hoe moeten we hiermee omgaan en welke waarborgen moeten we daarbij hebben? Dat is een hele prominente vraag en daarom gaat ook onze eerstvolgend artikel, dat verder verdiept. wat er in deze notitie wordt gezegd, dat gaat specifiek over dit onderwerp, over de digitale kansen en de digitale risico's.

Voice-over
Binnen de Europese Unie kwam de samenwerking rond corona wat schoorvoetend op gang. Gezondheidszorg en crisisbestrijding zijn immers in principe nationale aangelegenheden. Het idee van een gezamenlijke aanpak voor gezondheid en economie is nu echter terug, zegt Bart Stellinga. Maar er moesten ook wat plooien worden gladgestreken.

Bart Stellinga
Want niet iedere lidstaat zit in dezelfde uitgangspositie. Niet iedereen heeft dezelfde mogelijkheden om steun te verlenen aan bedrijven. Dat betekent natuurlijk dat er ook vragen opkomen over de mate waarin landen elkaar gaan helpen en wat voor voorwaarden daaraan moeten worden verbonden. 

Voice-over
Die spanning hebben we ook gezien rond de steunverlening bij de financiële crisis eerder deze eeuw. Maar, zegt de WRR, we moeten wel het grotere plaatje in de gaten houden.

Bart Stellinga
Nederland is zo afhankelijk van andere Europese landen dat wij ontzettend veel baat hebben bij herstel van Europa en herstel van andere Europese landen. Aangezien we heel veel exporteren naar andere landen, financieel afhankelijk zijn van andere landen, financieel hebben hebben geïnvesteerd in andere landen.

Voice-over
Maar er is een belangrijke nuance. 

Bart Stellinga
Wat niet wil zeggen dat Nederland baat heeft bij ieder type beleid of ieder type crisisbestrijdingsstrategie. Dat betekent dat Nederland inderdaad slimme coalities moet smeden met landen die min of meer dezelfde waarden, uitgangspunten enzovoort heeft, om zo te proberen het Europees beleid te beïnvloeden. 

Bart Stellinga
We hebben recent een rapport uitgebracht, dat heet 'Europese variaties.' Wij zeggen in het rapport dat het belangrijk is dat in het toekomstbeeld van de Europese Unie genoeg ruimte is voor die variatie en dat het ook niet wordt gezien als een tekortkoming van de EU, maar als een onmisbaar element, eigenlijk om de EU als geheel goed te laten functioneren

Voice-over
 Onze internationale verwevenheden hebben ons in het verleden veel gebracht, maar maken ons in dit geval dus ook kwetsbaar.

Voice-over
De deur ging tijdens de coronacrisis bij veel landen op slot en dat is een probleem voor een land met zoveel internationale vertakkingen als Nederland. Over het herstel van de handelsstromen kan nu nog niet veel worden gezegd, maar de WRR heeft al die stromen, in ruime zin, al eerder tegen het licht gehouden. We kunnen keuzes maken, misschien juist nu.

Bart Stellinga
In een recent rapport van ons, 'Veiligheid in een wereld van verbindingen', hebben we de term 'flow security' geïntroduceerd. En dat wil eigenlijk zeggen dat niet alle stromen tussen landen even wenselijk zijn. Sommige stromen wil je beschermen, wil je voor zorgen dat die goed verlopen. Dus bijvoorbeeld goederen en diensten, dat daar eigenlijk zo min mogelijk barrière zijn, waar andere stromen, bijvoorbeeld dit virus of producten die een negatief effect hebben op het milieu of op de volksgezondheid, die willen juist eigenlijk tegenhouden.

Voice-over
En in het licht van Corona denkt de WRR ook hier aan een vorm van 'just in case'.

Bart Stellinga
Je ziet inderdaad dat de crisis nu vragen oproept over strategische autonomie. Dus het idee dat je bepaalde cruciale producten en diensten misschien niet alleen vanuit China of alleen vanuit de VS haalt, maar dat je ook zelf productiecapaciteit hebt. Dat staat natuurlijk veel nadrukkelijker nu op de agenda en dat zal in het geval van Nederland voornamelijk op Europees niveau een vraagstuk worden.

Voice-over
En aan het eind van de rit wordt de rekening gepresenteerd.

Catrien Bijleveld
Deze crisis gaat met veel economische schade gepaard. De publieke kosten om de economie te stutten en om herstel te bevorderen zullen zeer omvangrijk zijn. En dat gaat offers vragen.

Voice-over
Wie gaan de komende jaren die offers brengen en hoe?

Catrien Bijleveld
Wij hebben daarnaar gekeken en we hebben daar drie beleidsuitgangspunten bij geformuleerd. De eerste die gaat er over dat er verschillende manieren zijn om die schuldenlast draaglijk te houden. Je kunt denken aan hoge inflatie of lage rentes, belastingverhoging, bezuiniging. Dat kan allemaal bijdragen aan het betaalbaar houden van die schulden. Wij denken dat het belangrijk is dat je je realiseert dat het waarschijnlijk niet om één strategie zal gaan. Staar je daar niet op blind. Het kan ook een combinatie zijn.

Catrien Bijleveld
Tweede punt wat erg belangrijk is, is om in tijden van herstel vertrouwen te creëren. Als de overheid snel en hard zou gaan bezuinigen, dan kan dat het vertrouwen schaden. En dat kan dan juist op macroniveau weer de situatie verergeren. Soms is pragmatisme dan beter.

Catrien Bijleveld
Ten derde is het natuurlijk erg belangrijk om te kijken naar rechtvaardigheid. Heel veel mensen hebben sinds de crisis van 2008 al flink moeten inleveren. Dat heeft bijgedragen aan maatschappelijke onvrede. Voor de sociale cohesie die we nu heel hard nodig hebben en draagvlak ook, is het essentieel om een strategie te vinden om op een rechtvaardige manier met die toekomstige kosten om te gaan.

Voice-over
Voor een robuust herstel van de crisis is collectieve verantwoordelijkheid nodig. De crisis heeft in veel gevallen geleid tot solidariteit en bereidheid de medemens te helpen. Het is cruciaal dat dit niet verslapt naarmate mensen mogelijk 'crisis-moe' worden. Ook is samenwerking tussen de overheid, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven onmisbaar. De overheid kan het niet alleen en zal dus medewerking en inzet nodig hebben van deze andere partijen. Ten slotte vereist herstel samenwerking op internationaal niveau. De gezondheidscrisis en de gevolgen ervan laten zien hoezeer landen elkaar nodig hebben. De crisis heeft een aantal belangrijke kwetsbaarheden in onze samenleving blootgelegd. Het is daarom van groot belang om te streven naar een veel krachtiger en evenwichtigere samenleving. 

Voice-over
De volledige notitie waar deze podcast op is gebaseerd, kunt u downloaden op WRR.nl. Daar kunt u ook de verdiepende artikelen raadplegen die de komende tijd verschijnen, waar thema's in staan die u nu misschien heeft gemist.

Catrien Bijleveld
Er zijn nog meer aspecten van deze crisis die eigenlijk een beetje door die punten heen gewoven zitten. Dat gaat over dingen als duurzaamheid, klimaat, het gaat over de zorg. We weten nog niet precies wat er wanneer uit gaat komen. Maar dat zijn typisch ook aspecten waar we mogelijk op een gegeven moment een verdieping aan wijden. Maar zoals gezegd de crisis blijft een moving target en het is lastig om daar op te schieten.