Media en democratie

Democratie veronderstelt geïnformeerde burgers. Media vervullen daarbij een cruciale rol: ze agenderen maatschappelijke vraagstukken, controleren de macht en bieden plek aan verschillende groepen en standpunten in de samenleving. Sinds het vorige WRR Rapport over Media, Focus op functies (2005), zien we dat de traditionele massamedia, zoals kranten, uitgeverijen, omroepen en radiostations hun spilfunctie in het medialandschap kwijtraken aan andere, vaak internationale partijen. Zoekmachines, sociale media, spraakassistenten, generatieve AI en apparaten als tablets, smartphones en slimme televisies zijn in het medialandschap van 2023 een nieuwe poortwachtersrol gaan vervullen. Wat voor gevolgen heeft deze ontwikkeling voor de democratische kwaliteit van de informatievoorziening?

Democratie veronderstelt geïnformeerde burgers. Media vervullen daarbij een cruciale rol: ze agenderen maatschappelijke vraagstukken, controleren de macht en bieden een forum aan de verschillende perspectieven die de samenleving rijk is. Sinds het vorige WRR-rapport over media, Focus op functies (2005), zien we dat de traditionele massamedia, zoals kranten, omroepen en radiostations hun spilfunctie in het medialandschap langzaam maar zeker kwijtraken aan andere, vaak internationale partijen. Zoekmachines, sociale media, spraakassistenten, generatieve AI en apparaten als tablets, smartphones en slimme televisies zijn in het medialandschap van 2024 een nieuwe poortwachtersrol gaan vervullen.

In dit nieuwe mediasysteem is zowel het aanbod, de distributie als het gebruik van content veranderd. Jongere generaties raadplegen het nieuws steeds vaker indirect via bijvoorbeeld sociale media of zoekmachines. De bedrijven hierachter zijn georiënteerd op winstmaximalisatie, waardoor betrouwbare informatie niet als vanzelf komt bovendrijven. Sterker nog, niet zelden verspreiden zij informatie die evident onjuist is of de regels van het democratische debat met de voeten treedt. Met het huidige overvloedige aanbod is het bovendien niet altijd mogelijk om de exacte herkomst van informatie vast te stellen, laat staan dat duidelijk is met welke motieven de productie en verspreiding plaatsvindt. Daarnaast is het door personalisering niet meer vanzelfsprekend dat iedereen dezelfde informatie consumeert. Voor klassieke mediabedrijven lijkt verregaande concentratie de enige optie te zijn om de concurrentie met platformbedrijven het hoofd te bieden. Het lokale journalistieke aanbod verschraalt, de afgelopen jaren zijn er al vele titels verdwenen.

Aandacht voor media

In dit adviestraject onderzocht de WRR hoe de kenmerken en werking van het huidige mediasysteem samenhangen met de wijze waarop media nog invulling kunnen geven aan hun democratische functies. De raad concludeert dat deze functies onder druk staan. In het WRR-rapport nr. 111 Aandacht voor media. Naar nieuwe waarborgen voor hun democratische functies doet de WRR verschillende aanbevelingen voor nieuwe waarborgen voor de democratische functies van media.

Publicaties

Zorgen en kansen

Digitalisering van de informatievoorziening

Door digitalisering is de informatievoorziening aan burgers ingrijpend van karakter van veranderd. Met name jongere generaties raadplegen het nieuws steeds vaker indirect via bijvoorbeeld sociale media of zoekmachines. De bedrijven hierachter zijn primair op winstmaximalisatie georiënteerd, waardoor betrouwbare informatie niet als vanzelf komt bovendrijven. Sterker nog, niet zelden verspreiden zij informatie die evident onjuist is of de regels van het democratische debat met de voeten treedt. Met het huidige overvloedige aanbod is bovendien de exacte herkomst van informatie lastig vast te stellen, laat staan dat duidelijk is met welke motieven de productie en verspreiding plaatsvindt. Daarnaast is het door personalisering niet meer vanzelfsprekend dat iedereen dezelfde informatie consumeert. Voor klassieke mediabedrijven lijkt verregaande concentratie de enige optie te zijn om de concurrentie met platformbedrijven vol te houden en de markt voor journalistiek financieel overeind te houden. Het spreekwoordelijke lokale ‘suffertje’ heeft daarbij op menige plek al het onderspit moeten delven.

Vragen

De centrale vraag die we met dit project zullen beantwoorden, is hoe de digitalisering van het medialandschap uitpakt voor de democratische kwaliteit van de informatievoorziening. Is voldoende transparant hoe informatie terecht komt bij burgers? Is de betrouwbaarheid van informatie voldoende geborgd? Hoe is de onafhankelijkheid van de betrokken partijen geregeld? Is deze groot genoeg om te voorkomen dat economische of politieke belangen de berichtgeving beïnvloeden of sturen? Is het mogelijk desinformatie en online bedreigingen in te dammen zonder de brede toegankelijkheid van online platforms schade toe te brengen? Dit onderzoek mondt uit in een reeks van aanbevelingen die het functioneren van het medialandschap moeten verbeteren. Behalve naar de rol en positie van de klassieke media zal daarbij ook nadrukkelijk gekeken worden naar de vele nieuwe actoren die het medialandschap bevolken.

Het vorige WRR-rapport over dit thema, Focus op Functies, stamt uit 2004. De razendsnelle veranderingen in het medialandschap geven aanleiding om met een frisse blik naar het onderwerp te kijken. Wat voor uitdagingen vormen nieuwe en veranderende media voor de democratie? Wat houdt de democratische functie van media precies in en hoe valt de verantwoordelijkheid voor democratisch effectieve media te rijmen met toenemende privatisering van mediakanalen? En welke rol is er weggelegd voor de publieke omroep in het huidige en toekomstige medialandschap?